Payas, Osmanlı coğrafyasında hem deniz hem kara hattını kontrol eden nadir merkezlerden biriydi. İskenderun ve Belen geçidi, Halep yolu ve Akdeniz… Bu üç yönlü kavşak kaleyi yalnızca askerî bir üs değil, aynı zamanda lojistik ve istihbarat noktası hâline getirdi. 16. yüzyılda Sokullu Mehmet Paşa tarafından inşa ettirilen Payas Kalesi çevresindeki kervansaray, hamam, cami ve bedestenle birlikte adeta bir “savunma külliyesi” oluşturuyordu. Her taşında bir sistematik akıl, bir medeniyet planı gizliydi.
Osmanlı, bu yapıyı yalnızca korsanlara ya da düşman donanmalarına karşı değil, iç ticaret yollarının güvenliği için de inşa etmişti. Çünkü Payas, Şam-Halep hattından gelen malların Akdeniz’e ulaştığı duraktı. Buradaki garnizonlar hem ticaret kervanlarını korur hem de limandan denize açılan gemileri gözetlerdi. Bu sistem, Osmanlı’nın Akdeniz’deki deniz güvenliğini karadaki istihbaratla birleştirdiği erken dönem örneklerinden biriydi.
Kale, dikdörtgen planlı bir yapıya sahiptir; kalın taş duvarları, mazgalları ve denize bakan kuleleriyle klasik Osmanlı savunma mimarisinin karakteristik örneklerinden birini yansıtır. Limana bakan yönü gözetleme kuleleriyle donatılmış, kara yönü ise hendek ve kapı sistemiyle tahkim edilmişti. İç avluda askerî depolar, cephanelik ve asker koğuşları yer alıyordu. Kale ile hemen yanındaki han ve hamamın birlikteliği, Osmanlı’nın güvenlik anlayışının sadece askeri değil, lojistik ve sosyal bütünlüğü de gözettiğini gösterir.
Bugün Payas Kalesi, Hatay’ın kuzey sahilinde zamana direnen bir hafıza mekânıdır. Osmanlı’nın deniz üstünlüğünü kara ticaretiyle entegre eden stratejik aklın taşlaşmış hâlidir. Her bir kulesi denizden gelecek tehlikelere karşı bir göz, her bir suru Akdeniz’in değişen rüzgârlarına karşı dik duran bir yürek gibidir. Tarih boyunca Venediklilerden Fransızlara kadar birçok gücün göz diktiği bu coğrafyada Payas Kalesi bir imparatorluğun ciddiyetini, planını ve cesaretini temsil eder.
